برند ملی - ظرفیت معماری ایرانی در گردشگری و دیپلماسی عمومی و فرهنگی بسیار بالاست. بسیاری از همسایگان ما از روسیه تا امارات حتی نمونه هایی از معماری ایرانی را فرصتی برای تبلیغ خود و جذب گردشگر قرار داده اند. اما چه چیزی مانع از این می شود که ایران از این مساله سود نبرد؟

دکتر محسن اکبرزاده، عضو هیات علمی دانشگاه و کارشناس معماری و گردشگری به مزیت های نسبی معماری ایران در منطقه می پردازد و معتقد است: «وقتی به نیت جذب گردشگر بنایی احداث می شود، حتی اگر تاریخ گرایانه طراحی شده باشد، تمایزی جدی وجود دارد با زمانی که بنایی تاریخی را موضوع و هدف گردشگری قرار می دهید. در حالت اول و تجربه کشورهایی مانند روسیه، ترکیه، امارات، عمان، قطر و حالا عربستان سرمایه گذاری انجام پذیرفته مبتنی بر ارزیابی های اقتصادی این التزام را ایجاد کرده که نظامات بهره برداری و بازگشت سرمایه از پیش تدارک دیده شده باشد. هتل برج العرب امارات قبل از آن که به پایان برسد اتاق هایش را تا 130 سال به شرکت های واسطه واگذار و چندبرابر سرمایه اولیه اش قبل از اتمام پروژه به سرمایه گذاران بازگشته بود.

آیا درباره میدان نقش جهان اصولا ضرورتی به نام ارزیابی اقتصادی وجود دارد؟ آنجا یک مغازه، ملیله 30 میلیون تومانی می فروشد و مغازه کناری بستنی 3000 تومانی. چرا؟ برای آن که میدان نقش جهان نیازی به گردشگر ندارد. این بزرگ ترین چالش کشورهای دچار اصالت است. اصالت را در ادبیات توسعه و گردشگری فرصت می دانند، نه تهدید. اما به دلیل کپی برداری ناقص از مدل های توسعه گردشگری، تقریبا تمام شرکت های گردشگری ایرانی، ترکیه و امارات را الگو قرار داده اند. در حالی که شبکه مسائل این دو با ایران تفاوت های جدی دارد.

برای مثال یکی دیگر از مزیت های کشورهایی که به جعل تاریخ می پردازند آن است که می توانند کپی های پررنگ و لعاب تری خلق کنند. مانند غذایی جا نیفتاده که به آن ادویه زیادی زده باشند. می توانند بیشتر بر وجه نمایشی و تصویری معماری تکیه کنند تا کیفیت های فضایی و ارتباطات درونی بنا. هیچ کدام از عکس های مسجد جامع عباسی اصفهان نمی تواند بازگوی حس فضایی مخاطب هنگام ورود به این مسجد باشد. اما تمام عکس های دبی از واقعیت آن زیباتر و تاثیرگذارتر است. در حقیقت این عدم اصالت مفهوم اصلی هویتی آنهاست و با آن نه تنها کنار آمده بلکه آن را به قوت خود تبدیل کرده اند.

در دبی می توان در بلندای یک برج شیشه ای، غذای سنتی ژاپنی خورد و بعد سوار بر شورولت آمریکایی به تماشای مسابقه شترسواری رفت. در اصفهان چطور؟ اصفهان همه چیز را به وزن خودش درآورده و مخاطب خودش را می طلبد. معماری اصفهان همانی است که در مینیاتورها، فرش ها و حتی ادبیات ایرانی دیده می شود. غذا همان است که در خور پوشاک است. این همگنی محصول جاافتادگی تاریخ است و شما به سهولت نمی توانید این هماهنگی را بازنمایی تبلیغاتی و رسانه ای کنید. اینجا نوعی جادو وجود دارد که تنها با تجربه زیستن در فضا قابل انتقال است. از این جهت در منطقه ما جز هندوستان و بعد با فاصله زیادی ترکیه، بقیه کشورها به سبب تحولات دو قرن اخیر، این همگنی فرهنگی و توازن را از دست داده اند و فاقد این اسانس جادویی هستند.

لذا سرنوشت معماری ایرانی، به فرش ایرانی و صنایع دستی ایرانی گره خورده است. با این تفاوت که این یکی از بقیه خیلی سخت تر کپی می شود و شاید بتوان گفت از این باب معماری ایرانی نگاهبان میراث فرهنگی ایران است.

در یادداشت بعد به نقش معماری در گردشگری ایران خواهیم پرداخت.